کلیک بکە بۆ تەواوی کتێبەکە 
توێژینەوەی: فەرهاد پەهلەوان

پێشەکی

مەبەست لە کۆکردنەوە‌و نووسينى ئەم باسە ئەوەيە كە، نەوەى نوێى نەتەوەكەمان زانيارييەكى پۆخت‌و دروستيان هەبێت دەربارەى گرنگترين‌و دێرينترين كەلەپورى نەتەوايەتيمان.

سەربەرزى‌و پێشكەوتنى هەر نەتەوەيەك، دەگەرِێتەوە بۆ باوەرِ بە خۆكردنى تاكتاكى ئەندامانى ئەو نەتەوەيە. كاتێك ئەو باوەرِە زێتر دەبێت كە خەڵکى ئاگادارى رابوردووى پرِ لە شانازى، ئازايەتى، زانستى،‌ هونەر‌و مێژووى دێرينى خۆيان بن.

ئەم ئاگادارى‌و زانينە، پاڵ بەو کەسانەوە دەنێت كە هەستى نەتەوايەتيان پتر بێت‌و هەوڵ‌و كۆشش بدەن بۆ پێشخستنى نەتەوەكەيان بۆئەوەى بۆ هەموو جيهانی بيسەلمێنن كە ئەمانە رۆڵەى شايستە‌و لێهاتووى باوك‌و باپيرانيانن، هەروەها هانيان بدات بۆئەوەى سوود لە ئەزموونى شارستانیيەتى رابردووى پێشينانيان وەربگرن‌و پەند لەو نشيۆيانە‌ وەربگرن كە رۆژگار‌و خودى خۆيان بونەتە هۆى. ئەو ئەزموونانە خۆيان لەخۆياندا دەبنە رۆشنكەرەوەى رێگەى تاريك‌و شەوە زەنگى نەتەوەكەمان بۆ گەيشتنە كاروانى شارستانيەتى نوێ كە چەندين سەدەيە بەهۆى نەزانين‌و دەست درێژى بێگانە‌و ژێردەستيدا لێیوە دوورخراوين. بێگومان ئەو زانست‌و فەلسەفە دێرينەى باپيرانمان، باشترين‌و بەهێزترين ژێرخان‌و كۆڵەكەن بۆ چارەنوسى ديوەخانى کۆمەڵگاى نەتەوەكەمان. چەندە ئەو بناغەيە بەهێزتر‌و پتەوتر بكەين، پاشەرۆژمان رۆشەنتر‌و گەشتر دەبێت.

خوالێخۆشبوو (ئيحسان نورى پاشا) لە پێشەکی كتێبە بەنرخەكەيدا (تاريخ ريشە نژادى كرد) ل -2 دەبێژى:

(بێ ئاگايى لە رابردوو، دەبێتە هۆى بايەخ نەدان بە داهاتوو. دەبێژن شانازى بە بەردى سەرگۆرِەكان ناكرێت. وەلى، لەنێوان سەرهەڵدان‌و بەهێزكردنى هەستى پاراستنى ئازادى لەنێو ميللەتاندا، لەتەك زانينى هەڵسوكەوت‌و كردارى پرِ لەشانازى باوباپيرانمان پەيوەندييەكى بەهێز هەيە.

دەبێ لێرەدا ئەوە بگوترێت كە ئەو شانازيانە چرا‌و رێنماى رێگەى مەزنايەتى ميللەتانە).

دەربارەى زەردەشت‌و پەيام‌و ئاينەكەى، كتێب‌و نووسينى جۆرا‌وجۆر بە گەلێ لە زمانە زيندووەكانى جيهان نوسراونەتەوە. هەريەكە لەو نووسەرانە پاڵیان داوەتە بەر بڕێ بەڵگە بۆئەوەى رِاستى قسە‌و بۆچونى خۆيان بسەلمێنن. مەخابن، زۆر لەو نووسەرانە، دەمارگيرێتى كارێكى ‌واي كردۆتە سەر نووسينەكانيان‌ كەوتونەتە نێو گێژاوێكى‌وا كە بەهيچ كلۆجێك نەيانتوانيوە خۆيانى لێ قوتار بكەن،  بەتایبەتی نووسەرە موسلمانەكان كە كەوتونەتە نێو باسێكى نازانستانە دەربارەى زەردەشت‌و باوەرِو ئاينەكەى،

لەلايەكەوە تاوانبارى دەكەن بە ئاگرپەرست‌و لەلايەكى ديكەوە دەبێژن كە زەردەشت باوەرى بە بوونى پتر لەیەک خودا بووە. هەروەها لەبارەى ڕەچەڵەک‌و نەژادى ئەم پەيامبەرە مەزنە دووبارە كەوتونەتە هەڵەوە، بۆ‌ وێنە (ابو جعفر محمد جرير طبرى 224-310 هيجرى) بەهۆی دەمارگيرى ئاينيەوە دەيەوێت بە زۆرەملە بيسەلمێنێ كە زەردەشت عەرەب بووە‌و لە بيت المقدس هاتۆتە ئيراق‌و لەوێشەوە بەرەو (بەلێخ) رۆيشتووە…

برێكى ديكەيان نووسينى پياوە ئاينيەكانى پاش زەردەشتيان لەتەک ئەفسانەكانى سامييەكاندا ئاوێتە كردووە‌و تەنانەت زەردەشتيان لەتەک هەندێ لە پەيامبەرەكانى بەنى ئيسرائيل بەيەك زانيوە‌و لە بير‌و خەياڵی كرچوكاڵی خۆياندا داستانيان بۆ دارِشتووە.

لێرە دا ئەوەندەى لە توانا‌و ‌ووزەمدا بێت‌و ئاگادارى بم‌و خوێندبێتمەوە بڕێ بەڵگە‌و زانيارى بۆ خوێندەوارانى هێژا دەهێنمەوە دەربارەى یەکتاپەرستی ئەم ئاينە پيرۆزە‌و هەروەها دەربارەى نەژاد‌و نەتەوە‌و شوێنى لەدایکبوونى ئەم پەيامبەرە نەمرە كە ئەم هەسارەيە كە نێوى زەوييە. بەدەگمەن گەورە پياوى وەك ئەوى ديوە.

لە قورئانى پيرۆزدا (سورە فرقان..ئايەتى -40) خوا دەفەرموێت. (وعادا و ثمود و اصحاب الرس¹ و قرونا بين ذلك كثيرا) هۆى هاتنە خوارەوەى ئەم ئايەتە لەلايەن خواوە بۆ پەيامبەرى ئيسلام محمد (د.خ) ئەوە بوو كە عەرەبەكان دەيانويست دژى پەيامبەر‌و ئاينەكەى بوەستن، بۆيە خواى گەورە دڵخۆشى دەداتەوە‌و دەرفەموێت، ئەى پەيامبەر هيچ غەمگين مەبە‌و نيگەران مەبە چونكو لە پێش تۆشدا ميللەتى نوح‌و خەڵکى پمود‌و رەس پەيامبەرەكانيان بە درۆزن ناودەبرد، بەڵام هەموويان بەسزاى كردارى خۆيان گەيشتن.

هەروەها لە (سورە ق – ئايەتى 12) دەفەرموێت:

(كذبت قبلهم قوم نوح و اصحاب الرس و ثمود) ئەم وشەى (رس)ە كە لە قورئانى پيرۆزدا نێوى لێبراوە بەگوێرەی بۆچونى بڕێ لە راڤەوانانى ئايەتەكانى قورئان هەمان رووبارى ئاراسە‌و (اصحاب الرس) بە ماناى خەڵکى ناوچەى ئاراسە‌و ئەو شوێنەيە كە پەيامبەرى نەمر، زەردەشتى تێدا لەدايكبووە.

لە كتێبى (مجمع البحرين) (معانى الاخبار) دەربارەى وشەى (رس) دەبێژى: [خەڵکى (رس) نەتەوەيەك بوون كە لە دەوروپشتى روبارێك بە هەمان ناوەوە دەژیان‌و ئەم روبارە كەوتۆتە ڕۆژهەڵات زەمين] لە كتێبى (جغرافياى تاريخى: شهر بزرگ هگمتانوێنشان) نووسينى جواد صدقى – ل 3 دەبێژى:

لە چوار كليۆمەترى رۆژئاواى شارى رچائيە (ورمێ) گوندێكى دێرين هەيە بە نێوى ئارواج – ئارياويج.. هەمان ناوچەيە كە لە ئاوێستادا باسي لێكراوە، سنورى ئەم گوندە بەم شێوەيەيە لە باشوورەوە روبارى ئارواج، لە باكوورەوە بنارى كێوى جودلر، لە رۆژئاواوە بەزەويەكانى دێى خنيە (خنرس) و لە ڕۆژهەڵاتەوە زەويەكانى گوندى سەنگەرى (فرامرزخان)ە دەربارەى گوندى خنيە (خنرس) دەبێژى:

[هەر لەسەرەتاى پاشايەتى هۆشەنگ شاى پێشدادى يەوە تا كۆتايى پاشايەتى فەرەيدون شا، سەرزەمينى ئێران بە نێوى حەوت دەڤەر (كيشوەر) ناودەبرا‌و بەنێوبانگترينى ئەو حەوت دەڤەرە خنرس (خنيە)ى ناوبووە، بەگوێرەی نوسينەكانى پەهلەوى ئاينى زەردەشت لەو ناوچەيەدا پەيدا بووە‌و لە ئايەتى 40 سورەى فرقان‌و ئايەتى 12ى سورە ق لە قورئانى پيرۆزدا بە نێوى اصحاب الرس (خنرس) نێوى لێنراوە..]

خوالێخۆشبوو پورداود لە كتێبێ يەشتەكاندا بەرگى یەکەم پەراوێزى لاپەرەى 433 دەبێژى: [لە ئاوێستادا دەربارەى‌ووڵاتى خونيرەس (خنرس) زێتر لە‌ووڵات‌و دەڤەرەكانى ديكە ناوى لێبراوە چونكە ئەم‌وولاتە پيرۆزترين بەشى سەر زەوى ئاريایيەكانە²‌  و شەش نەژاد تيايدا ژياون، ئەم‌ووڵاتە (دەڤەرە) بە تەنيا بەرانبەر شەش دەڤەرەكەى ديكەيە، لەوانەيە ماناى خونيرەس (خنرس) خاوەنى گەردونەى خاس بێت.

ئەو رۆژگارەى كە تيشتەر³ لافاوى بەرپاكرد، نيوەى زەوى كەوتە ژێر ئاو لە زەويدا حەوت دەڤەر هاتە ئارا، ئەو دەڤەرەى لە ناوەراستدايە پێى دبێژرێ خونيرس (خنرس) و خۆى بە تەنيايى بە ئەندازەى شەش دەڤەرەكەى ديكەيە،

بەشيك لە زەرياى فراخكرت دەوروبەرى (خونيرس)ى گرتووە خونيرس لە هەموو دەڤەرەكان جوانتر‌و خاسترە ئەهريمەن لەم دەڤەرەدا زەرەر‌و زيانێكى يەكجار زۆرى گەياندووە، چونكە ديتى كە لەم ناوچەيەدا (كەيانيەكان) و پياوە دڵر‌و ئازاكان دەركەوتوون، ئاينى پاكى خواپەرستى لێرەوە دەركەوت‌و بەرەو دەڤەرەكانى ديكە تەشەنەى كرد‌و لە ئاكامدا رزگاركەرى جيهان (سوشيانس) هەر لەم ناوچەيەدا دەردەكەوێ‌و خراپە (ئەهريمەن) لە ناودەبێ..]

شايانى باسە كەيخەسرەو كورى سياوەش كورِى كەيكاووس كورِى كەيقوباد، كە (شا) يا (شاليارى) دەڤەرى خونرەس بووە، بەگوێرەی نووسينەكانى پەهلەوى لە پاكى‌و پيرۆزيدا وەك پەيامبەر‌وابووە.

گرنگترين كارەكانى بريتى بووە لە:

1. خاپور‌و ‌وێرانكردنى هەموو بتخانەكانى دەوروبەرى گۆڵی چئچست (ورمێ)
2. كوشتنى ئەفراسياوى تۆرانى

دەربارەى ئارياويج يا (ايران‌ويج) موبد فيروز ئازەر گوشەسب لەكتێبى (بخشى از فرهنگ اوستا تطبیق ان با فارسى‌و كردى) لاپەرەى 5 دا وشەى (ائيرينە وەئجە Airyane Vaeja)ى بەم شێوەيە لێكداوەتەوە:

(ايران‌ويج –‌ وولات‌و نيشتەجێى ئاريايەكانە، لە ئاوێستادا فرە بەرێزەوە باسيلێكراوە‌و درودو سڵاوى بۆ نێردراوە، ئيران‌ويج، نێوى ناوچەيەكە ئارياييە ئيرانيەكان پاش ئەوەى لە برا هينديەكانيان جيابونەوە، تيايدا نيشتەجێ بوون‌و ئەم ناوچەيەيان كردە نيشتەجێى‌ووڵاتى خۆيان، هەندێ لە ڕۆژهەڵاتناسان لەوباوەرەدان كە ناوچەى ئازەربايجان هەمان ناوچەى ئيران‌ويج بووە‌و زەردەشتى پەيامبەرى ئيرانى دێرين لە نزيك [ گۆلى دەرەجە] كە هەر ئەم (گۆلى‌ورمێ يە) يە لەدايك بووە).

هەروەها خوا لە سورەى حەج – ئايەتى 17ى قورئانى پيرۆزدا دەفەرموێت:

[أن الذين امنوا و الذين هادوا و الصابئين و النصارى و المجوس و الذين اشركواأن الله يفصل بينهم يوم القيمة . أن الله علي كل شيىْ شهيد]..

ئەگەر خاس برِوانينە ئەم ئايەتە.. دەبينين سێ کۆمەڵ لە يەكترى جياكراونەتەوە، كۆمەڵی یەکەم، بريتيە لەوانەى باوەريان بە ئيسلام هێناوە‌واتە موسلێمانەكان، كۆمەڵی دووهەم بريتين لە يەهودى (جولەكە) و صابئى‌و فەلە‌و مەجوس (زەردەشتيەكان)، كۆمەڵی سێهەميش بريتين لە‌وانەى مشركن، ئەگەر خاس سەرنج بدەينە ئەو سێ كۆمەڵەى كە لە ئايەتى ناوبراودا لە يەكتر جياكراونەتەوە، دەبينين هەريەكەيان بەوشەى (الذين) كە بريتيە لە (اسم الموصول) لەيەكتر جياكراونەتەوە، ئەو چوار دەستەيەى كە لە كۆمەڵی دووهەمدان بەپيتى (و) بەيەكترلكاون (واتە بە حرف الوصل).

كەوايە ئەوەى لەو ئايەتەدا ئاشكرايە ئەوەيە كە لە قورئاندا، موسلمانەكان لەلايەكەوە‌و يەهود‌و فەلە‌و صابئى‌و زەردەشتى لەلايەكى ديكە‌و (مشرك)ە كانيش بە جيا لەلايەكى ديكەوە دانراون ئەم سێ كۆمەڵە بەوشەى (الذین) لە يەكتر جياكراونەتەوە‌واتە مجوس (زەردەشتيەكان) لە ئاستى ئاينە خاوەن كتێبەكان دانراون.

لە ئاينى ئيسلامدا پاش قورئانى پيرۆز كە‌وتەی خوايە:‌وتەكانى پەيامبەر موحەمەد (د.خ) و پياوە گەورە ئاينيەكان جێى متمانە‌و باوەرن بۆيە لێرەدا بۆ بەڵگە بڕێ لەو گوتارانە دەخەينە بەرچاو:..

لە كتێبى (فجر الاسلام) نوسينى احمد امين لاپەرەى 101 نووسەر دەبێژێ:

[‌وقد عاملهم المسلمون في الفتح معاملە اهل الكتاب، وعدوا كتابهم كانه كتاب منزل، وجرى (عمر) على ژلك لما روى له الحديپ سنوێ بهم سنە اهل الكتاب –‌واتە رەفتارەتان لەتەکياندا هەروەك رەفتارتان لەتەک خاوەن كتێبەكان بێت (واتە خاوەن كتێبە ئاسمانيەكان)

هەروەها لە كتێبى (بحار الانوار – ج 5 – ل –(379) هاتووە:..

قال علي علي المنبر:

[سلونى قبل ان تفقدونى . فقام الية الاشعث بن قيس فقال يا امير المؤمنين كيف تؤخذ  من المجوس الجزية و لم ينزل عليهم  كتاب  ولم يبعث اليهم نبي ؟ فقال : بلى يا اشعث قد انزل الله عليهم  كتابا و بعث اليهم نبيا.) واتە..

عەلى لەسەر مينبەر گووتى:..

[ تا زيندوم هەر پرسيارێكتان هەيە لێم بپرسن، ئەشعەس كورِى قەيس  هەڵسايە سەر پێ‌و گووتى: ئەى ميرى موسلێمانان، چلۆن جزيە لە مەجوسەكان وەردەگرێت لەكاتێكدا نە كتێبێكيان لە ئاسمانەوە بۆ هاتووە‌و نە پەيامبەرێكيان بۆ نێردراوە؟

وەڵامى دايەوە‌و فەرمووى: بۆچى نا، ئەى ئەشعەس، خوا كتێبى ئاسمانى بۆ ناردون‌و پەيامبەريشى بوێ‌و رِەوانە كرد بون..]

لە هەمان كتێبدا (بحار الانوێر) دەبێژى:

[سئل  ابو عبدا لله (ع) عن المجوس أكان لهم نبي ؟  فقال نعم ، أما بلغك كتاب  رسول الله الى اهل  مكة ان اسلموا  و الا نابذتكم  بحرب فكتبوا  الى النبي (ص) ان خذ منا الجزية و دعنا على  عبادة  الاوثان ، فكتب اليهم النبي (ص) اني لست اخذ  الجزية الا من اهل  الكتاب . فكتبوا اليه يريدون بذلك تكذيبه زعمت انك لا تأخذ الجزية الا من اهل الكتاب ثم اخذت الجزية من مجوس هجر  ، فكتب اليهم النبي (ص) ان المجوس كان لهم نبي فقتلوه و كتاب احرقوه اتاهم نبيهم بكتاب في اثنى عشر الف جلد ثور… ]

‌واتە : دەربارەى (مجوس) پرسياريان لە ابو عبدالله (ع) كرد كە ئايا پەيامبەريان هەبووە؟

گووتى: ئەرێ، ئايا دەربارەى نامەى پەيامبەرى خوا بۆ خەڵکى مەكە هيچت پێرانەگەيەنراوە كە بۆى نوسيبوون كە خۆتان بە دەستەوە بدەن‌و باوەر بە ئيسلام بێنن، دەنا دەبێ شەرمان لەتەكا بكەن، وەڵاميان بۆ نووسى كە‌وازمان لێبێنە‌و جزيەمان لێوەربگرە‌و با هەر لەسەر ئاينى بت پەرستى خۆمان بين. پەيامبەر (د.خ) بوێى نوسين كە ئەز تەنيا لە پەيرەوانى كتێبە ئاسمانييەكان جزيە وەردەگرم، ئەوانيش وەڵاميان بۆ نوسييەوە‌و دەيانويست بەدرۆى بخەنەوە:

دەبێژێت گوێيا جزيە لە كەس وەرناگريت مەگەر ئەوانەى كە كتێبى ئاسمانيان هەبێت، بەڵام دەبينين كە جزيەت لە مەجوسەكانى هەجر (هەجر يەكێكە لە شارەكانى يەمەن‌و لەسەردەمى ساسانييەكاندا زۆريان بووبونە زەردەشتى) وەرگرتووە، دووبارە پەيامبەر (د.خ) نامەى بۆ نوسينەوە‌و تيايدا دەبيژى: مەجوسەكان پەيامبەريان هەبوو‌ كوشتيان‌و كتێبى ئاسمانيان هەبوو‌و سووتانديان پەيامبەرەكەيان كتێبى ئاسمانى بۆ هاوردون‌و لەسەر پێستى دوانزە هەزار (گا) نوسرابوو….

سەبارەت بە نەژاد‌و نەتەوەى زەردەشت زوربەى زۆرى مێژوو نوسەكان‌و شارەزايانى ئاوێستا لەو باوەرەدان كە زەردەشت لەنەژادى ئارييە‌و لە ناوچەى ‌ورمێ لەدايكبووە.

ئەگەر بە‌ووردى سەرنج بدەينە مێژوو‌و جوگرافياى نەتەوە كورد لە دێر زەمانەوە، واتە لەسەردەمى پێش مادەكانيشەوە ⁴ (گوتى، كوسى، خالدى، نايرى، سوبارى..) بۆمان دەردەكەويت كە‌ورمێ‌و دەوروپشتى هەمووى زێد‌و زەوى باوك‌و باپيرانى نەتەوەى كورد بووە.

داريوش شاى هەخامەنشى يەكان لەسەر بەردە نوسراوەكانى بێستواندا دەربارەى شارى (رەى) نزيك‌ورمێ كە بە شوێنى لەدايك بوونى زەردەشت دادەنرێت دەبێژى:

(رەگا يەكێكە لە شارەكانى ماد)، رەگا بە ماناى رەى گەورەيە.

مشير الدولە حسن پيرنيا لە كتێبى (تاريخ ايران) – لاپەرەى 58 دەبێژي:

[زەردەشت خەڵکى ناوچەى مادەكان بووە، بەڵام لەبەر ئەوەى نەيتوانى لەو دەڤەرەدا ئاينى یەکتاپەرستی بڵاوبكاتەوە، ناچاربوو بەرەو ڕۆژهەڵات كۆچ بكات]

دكتۆر منوچهر – منوچهر پور لە كتێبى (بدانيم‌و سربلند باشيم) كە بريتيە لە كورتەيەك دەربارەى ئاينى زەردەشتى لە ل- 25دا دەبێژى:

[زەردەشتيەكان باوەريان بەوەيە كە زەردەشت لە رۆژئاواى ئيران (ئازەربايجانى رۆژئاواى ئێستا) لەدايكبووە‌و لەوێراوە بەرەو ڕۆژهەڵاتى ئيران (بەلخ) كە پايتەختى گوشتاسەب شا بووە كۆچى كردووە بەڵام بڕێ لە زانايان دەبێژن كە زەردەشت لە دەڤەرى خۆراسان ڕۆژهەڵاتى ئيران) لەدايكبووە]

رۆژهەلاتناسى بەناوبانگى فەرەنسى دارمستتەر دەبێژى / كە ئاڤيستا كتێبى پيرۆزى زەردەشت بە زمانى مادەكان نوسراوەتەوە‌و دەبێژى: ئەگەر رۆژى لە رۆژان نوسراوەكانى مادەكان بدۆزرێنەوە، راستى ئەم باوەرەم ئاشكرا دەبێت. هەروەها دەبێژى كە زمانى كوردى‌و زمانى پشتۆيى ئەفغانەكان،هەمان زمانى مادەكانە‌و گۆرانكارى بەسەر هاتووە (ل – 77 كتێبى تاريج ريشە نژاد كرد – ئيحسان نورى) وە (تاريخ مردوخ ل 41 كتێبى (تاريخ دوهزار‌و پانصد سالە ايران – بەرگى یەکەم لاپەرە 38 نوسينى دكتور عباس پرويز. سيسيل جى ئەدمۆنز دەبێژى:

بەبۆچوونى خۆم، بەگوێرەی هەموو لايەنەكانى جوغرافيايى‌و زمانەوانى دەتوانين بێژين كە كوردەكانى ئەورۆ نوێنەرانى مادەكانن كە سێهەمين ئيمپراتۆريەتى گەورەى ڕۆژهەڵاتى بون (كتێبى كردها، ترك ها، عرب ها، ل 13

هەروەها لە هەمان كتێبدا ل 13 ئەدمۆنز دەبێژى:

[ مينۆرسكى، لەوباوەرەدايە ئەو زاراوانەى ئێستا لە زمانى كورديدا هەيە، گشتيان دەچنەوە سەر ڕەچەڵەکێك‌و لەسەرچاوە‌و پايەيەكى بەهێز‌و كۆنەوە هەڵیدەقولێێن كە ئەويش زمانى مادەكانە ]

بارتلومە دەبێژى: زەردەشت بۆ یەکەم جار ئاين‌و باوەرەكەى لەنێو كەس‌و كارى خۆيدا لەسەر زەمينى ماد بڵاوكردەوە،

سايكس لە كتێبى (التاريخ العام للمٶرخين ج 2) دەبێژى:..

(مادەكان، هۆزێكى كورد بوون كەوا لە ڕۆژهەڵاتى ئاسوريەكاندا دەژیان‌و سنورى دەسەڵاتيان دەگەيشتە خواروى دەرياى قەزوين، زوربەى ئەم ميللەتە لەلايەن زمانەوە لە ميللەتانى هيند – ئەوروپى بوون‌و لەلايەن رەگەز‌و خوێنەوە لە نەژادى ئارياييەكان بوون)

سير ولسن لە كتێبى (مێزوپۆتامى 1917- 1920، ل -127) دەبێژى:

[ مادەكان باپيرەگەورەى كوردەكانن]

خوالێخۆشبوو ئيحسان نورى لە ل – 30-78-82 كتێبەكەيدا (تاريخ ريشە نەژادى كرد) دەبێژێ:

((لەبەر رۆشنايى نوسينەكانى ئاوێستا‌وا دەردەكەوێت كە ناوى سەرۆك، شا‌و گەورە پياوەكانى ئەو سەردەمەى كە رووداوەكانى تێدا روويداوە‌و هەروەها ناوى زوربەى شوێنەكانيش بريتين لەو ناوانەى كە لەسەردەمى پێش مادەكاندا لە ناوچەى رۆژئاوا‌و سەروى ئيراندا باو بووە. زوربەى ناوچەى رووداوەكان لە دەوروبەرى گۆلى چيچيست (ورمێ) ‌و گۆلى هيئوسرەوە (‌وان) بوون،‌ واتە شوێنى لەدايك بوونى حەزرەتى زەردەشت پەيامبەرى ئاريايەكانە.. هەروەها دەبێژێ: زەردەشت ئەو پياوە زانا مەزنە پەيامبەری ئارى‌و خەڵكى ماد‌و لەخێڵی ماد بووە. چينى رۆحانييەتى زەردەشتى كە (موغ) يا (ماگوس) يان پێدەبێژرێ. لەنێو خێڵی زەردەشتەوە  وەرگيراوە، موگ (MOGE) مۆگ يەكێكە لەو شەش خێڵانەى كە بەقسەى هيرۆدوت، مادەكانى لێ پێكهاتوە))

دياكۆنوف پاش ئەوەى باسى سەرزەمينى ماد دەكات‌و باسى ئەو دوانزە دەڤەرە جوغرافيايە دەكات كە مادەكانى تێدا جێگير بون، دەبێژێ كە ئەو دوو دەڤەرە ناوەندييەى سەرزەمينى مادەكان بريتين لەسەراسەرى ئەو ناوچەيەى كە لە گۆلى‌ورمێ تا باكورى رووبارى ديالە ‌واتە شارەكانى (ميان دوو ئاو – بانە – سلێمانى – زەهاو‌و سنە (سنندج) تاوەكو باكورى روبارى ديالە، ئەم دەڤەرە وەكو سێ چوكلەى شارەكانى ئێستا (سلێمانى – زەهاو – سنە) لێ پێكهاتووە. (كتێبى تاريخ ماد ل 87- ا.م . دياكونوف)

احمد امين لە كتێبى فجر الاسلام ل 99 دەبێژێ:

(.. وقد ألف الاستاد جاكسن (JACKSON) كتابا قيما في حياتە اسمه

(LIFE OF ZOROSSTER) كان لە اثر كبير في ترجيح كفە المثبتين لوجوده، ‌وقد ‌وصل في بحثه الى أن زردشت شخص تاريخي لا خرافي، وانهكان من قبيلە ميديا ((في الجز‌و الشمالي الغربي من فارس)) وانه ظهر امره نحو منتصف القرن السابع قبل الميلاد‌ و مات نحو سنە (583 ق. م) بعد ان عمر 77 سنە‌ وان موطنه كان آذربايجان، ولكن اول نجاح ناله كان في بلخ وعلى اثر دخول الملك گشتاسب في دينه…)

واتە..

مامۆستا جاكسۆن لە ژیانيدا كتێبێكى بەنرخى نوسيوە بەناوى (ژیانى زەردەشت) كە كاريگەرييەكى گەورەى هەبووە بۆ سەلماندنى ئەوەى كە زەردەشت مرۆيەكى ميژوويى بووە‌و داستان‌و ئەفسانە نەبووە. و لەخێڵی مادەكان بووە (لە بەشى باكورى رۆژئاواى فارسدا) و لە ناوەرِاستى سەدەى حەوتەمى پ.ز خۆى ناساندووە‌و لە ساڵی 583 پ.ز كۆچى دوايى كردووە، پاش ئەوەى 77 ساڵ ژياوە، شوێنى لەدایکبوونى ناوچەى ئازەربايجان بووە، بەڵام یەکەمين سەركەوتنى لە (بەلخ) بە دەست هێناوە پاش ئەوەى شا بشتاسەب (گوشتاسەب) ئاينەكەى پەسەند كردووە.

كاتێك زەردەشت لەدايك بوو، دەمێك بوو جەوروستەم باڵی بەسەر ناوچەكەدا كێشابوو.. كاتێك بوو كە دزى، جەردەيى، درۆزنى، ناپاكى، ناتەبايى، خراپەكارى‌و نەزانين بڵاوبوبۆوە. خەلك گيرۆدەى ئەم دەردانە بوبون‌و پابەندى ئەفسانەى جۆرا‌و جۆربون‌و بە هيچ كلۆجێك نەياندەتوانى خۆيان رزگار بكەن، ئەم دەردانە لەلايەك‌و لەلايەكى ديكە، دەردى ئەو کەسانەى خۆيان بە پێشەوايانى ئايينى دەزانى، ژیانى خەڵکى كلێۆڵیان زێتر تالێ‌و ئالێۆز كردبوو.

لەو سەردەمەدا بۆ هەموو شتێك خوايەكيان داتاشيبوو، خواى ئاسمان، خواى زەوى، خواى با، خواى باران، خواى ئاو، خواى ئاگر،.. هتد خەڵك ناچار بوون بۆئەوەى دڵی ئەم هەموو خوايانە رِابگرن‌و خۆيان لەقين‌و سزايان بپارێزن، قوربانيان بۆ بكەن، ئەم پێشەوا ئاينيیانە‌ وايان لەخەڵک گەياندبوو كە ئەمان نوێنەرى خواكانن‌و خەڵکى بەهۆى ئەمانەوە دەتوانن دەنگيان بگەيەننە خواكان‌و بۆ  وەديهێنانى ئەوكارە گرنگە، پێويستە قوربانى بدەن‌و خوێنى ئاژەڵ بڕێژن‌و كوپەڵەى مەى ناياب‌و ديارى بەنرخ پێشكەش پێشەوايانى ئاينى بكەن.

بەڵێ هەزارەها ساڵ لەمەوبەر ئەم پەيامبەرە نەمرە لە بارودۆخێكى كۆمەلايەتى وەهادا پێى ناوەتە ئەم جيهانە بۆئەوەى شەوەزەنگى ژیانى مرۆڤ رِووناك بكاتەوە‌و ئەفسانە‌و بير‌و كردارى خراپ لە کۆمەڵگا رِامالێێت.

كاتێك تەمەنى گەيشتە ئەوەى بير بكاتەوە راپەرينێكى  وەها رِاپەرِى كە هەتاهەتايە لە يادى ئادەمێزادى ژيرو دانا دەرناچێت.

زەردەشت داوا لەخەڵک دەكات كە دور بكەونەوە لەو جۆرە كردارانە‌و تاوێك تێبفكرن‌و بيربكەنەوە‌و رِێگاى رِاست‌و دروست هەلێبژێرن‌و ‌واز لە پەرستنى چەند خوايەكى جياوز بهێنن، و تەنێ خواى تاكو تەنيا بپەرستن.

بەڵام خەڵکى هەروەك چلۆن پاش هەزاران ساڵ بتپەرستە عەرەبەكان بەرپەچى پەيامبەرى ئيسلاميان دايەوە، ئەوانيش هەروا  وەڵامى زەردەشتيان دايەوە‌و دەيانگوت: باوباپيرانى ئێمە گشتيان لەسەر ئەم ئاينە بوون، و ئێمەش لەسەر ئەم ئايينەين‌و باوەرِمان پێيەتى‌و تۆش دەبێ  وەك ئێمە بيت.

زەردەشت زێتر بيردەكاتەوە‌و دەچێتە شوێنێكى تەنيايى‌و چۆلێ‌و خەلێوەت بۆئەوەى فرەتر جڵە‌و بۆ بيرى خۆى بەرەڵا بكات.. دەستدەكا بە پرسيار كردن:

–         كێ ئەم خۆر‌و هەسارانە دەچەرخێنێ؟

–          بەهۆی كێ يە هەميشە مانگ كزدەبێ‌و دەگەشێتەوە؟

–          كێ رِاگرى زەوى‌و ئاسمانەكانە؟

–          ئافەريدەى ئاو‌و درەخت كێ يە؟

–          كێ (با) و هەور دەجولێێنێ؟

–          كێ يە بە دى هێنەرى رِووناكى‌و تاريكى؟

–          كێ خەو‌و هوشيارى بە ئادەميزاد بە خشيوە؟

–          كێ بەيانى‌و نیوەڕۆژ‌و شەوى دروستكردووە؟

زەردەشت هێشتا پرسيارەكانى دەربارەى ياساى سروشت تەواو نەكردبوو كە دێتە سەر پرسياركردن سەبارەت بە بارى كۆمەڵايەتى‌و پرسيار دەكات:

چ شتێكە ‌وا لە فەرزەند دەكات پەیڕەوى لە باوكى بكات‌و خۆشەويستى فەرزەندى خستۆتە دڵی دايك‌و باب؟

چ هێزێكە خەڵکى يەك خێزانى پێكەوە بەستووە؟

كام توانايە رێگا پێشانى خەڵک دەدات تا خێزان پێكەوەنێن گوند دروست بكەن‌و شار ئاوەدان بكەن‌و بۆ خۆيان كيشوەرێكى بەرين پێكەوەنێن؟

چارەنوسى ئەو کەسانەى پاڵیشتى رِاستين چييە؟

پاشە رِۆژى ئەو کەسانەى درۆ‌و خراپەيان كردۆتە پيشە چييە؟

لەم جيهانەدا چ روو دەدات‌و رۆژى پەسلان چ دەبێت؟

زەردەشت بەچاوى خۆى دەبينێ، ئەو کەسانەى خراپەكارى دەكەن‌و درۆ‌و كردارى خراپ بڵاودەكەنەوە، ژیانێكى خۆشيان هەيە، خواردنى باش دەخۆن، جلو بەرگى جوان لەبەردەكەن‌و خۆشگوزەرانى دەكەن‌و دەپرسێت:

كام رێگە لەم دوو رێيە خاسترە، رێگەى ئەو کەسانە كە خراپە بۆ خەڵک دەخوازن، ياخود رێگەى ئەو کەسانە كە كردارى چاک دەكەن؟

چلۆن ئەو کەسانەى كە جيهانيان پرِ لە جەوروستەم كردووە دەبنە مرۆڤى خاس‌و پێشەوايانى چاک؟

كێ‌يە‌ وەديهێنەرى رِاستى؟

كێ‌يە  وەديهێنەرى بيرى خاس؟

بۆئەوەى وەڵامى ئەم هەموو پرسيارانەى بۆ رۆشەن بێتەوە‌و بگاتە ئەنجامى پرسيارەكانى، تێدەفكرێ‌و بير دەكاتەوە بۆئەوەى ئەم نهێنيە گەورەيەى بۆ رون‌و ئاشكرا بێت.. دەرِوانێ‌و دەبينێ ئەم جيهانە بەهۆی ياسايەكى نەگۆرِ‌و بێ خەوش دەسورێت، ئەم ياسايە، ياساى راستى‌و دروستيە كە سەرو سامانێكى بەم جيهانە داوە، زەردەشت بەمە دەبێژێ (ئاشا) واتە رِاستى‌و دروستى، بەڵام ئايا زەردەشت وەڵامى گشت پرسيارەكانى وەرگرتووە؟

تێدەفكرێتەوە‌و بير دەكاتەوە بێگومان نا! دەپرسێت، باشە ئەم ياسايە لەکوێوە هاتووە‌و سەرچاوەكەى کێ‌یەو كوێ‌يە؟؟

دووبارە بير دەكاتەوە، ئەگەر هەموو كارێك لەم جيهانەدا لەڕوی راستيەوە بێت، بێ هيچ چەند‌و چۆنێك دەبێ بيرێكى زانستيانە ئەم رِاستييە رابەرى بكات..

لێرەدا دەگاتە (وەهومنە) واتە بيرى خاس كە وايە (راستى) لەسەر چاوەى بيرێكى خاسەوە هەلێدەقۆلێت، زەردەشت ئۆقرە ناگرێت‌و تێدەفكرێتەوە‌و ئەم پرسيارە بە بيريدا دێـت:

كێ راستى وەديهێنا؟

كێ بيرى چاکە (وەهومنە)ى هاوردە ئارا؟

لێرەدا زەردەشت دەگاتە پاكترين‌و بێ خەوشترين دوندى بيركردنەوە.. بەلێێ لێرەدا زەردەشت دەگاتە ئەو راستييەى كەوا تەنيا هێزێك كە بتوانێ وەڵامى ئەم هەموو پرسيارانەى بداتەوە، ئافەريدەگارێكى تەنيايە كە زۆر ژيرو دانا‌و توانايە.. خواى ژیان‌و زانستە ئاهورامەزدايە. ئاهورامەزدا، بيرى زەردەشتى رۆشەن كرد، راستى نهێنيەكانى بۆ ئاشكراكرد، وەڵامى گشت پرسيارەكانى دايەوە، فێرى كرد كە چلۆن دەتوانێ خۆى‌و هەموو خەڵک رِزگار بكات بۆئەوەى پێش كۆتايى هاتنى ئەم جيهانە رێى راستى‌و دروستى گەيشتنە مەبەست كە بريتيە لە ژیانێكى پرِ لە راستى‌و پاكى‌و دوور لە هەموو خراپە‌و درۆ‌و ناپاكييەك پێشان گشت مرۆڤ بدات، پاش ئەوەى زەردەشت بەبيرى پاك‌و دروستەوە خواى تاكو تەنيا‌و دانا‌و ميهرەبانى ناسى‌و وەڵامى هەموو پرسيارەكانى بۆ ئاشكرا بوو، ئەوسا داوا لە ئاهورامەزدا دەكا كە هێزو توانا‌و بيرى خاسى بداتى بۆئەوەى بتوانێت رێنمايى خەڵک بكات‌و لە رێى خراپە وەدوريان بخاتەوە‌و بيانگەيەنێتە رۆخى دەرياى خۆشى‌و ئاسايش.. زەردەشت بە بيرێكى پاكەوە پەيامى ئاسمانى دەگەيەنێتە خەڵک پەيامى پەيامبەر، پێش هەموو شتێك رِاگەياندنە بە خەڵک كە خوا يەكە‌و دانا‌و توانايە‌و هەرگيز پێويستى بە قوربانى‌و مەراسيمى جۆرا‌و جۆر نيە. پەيامى زەردەشت ياساى راستيەكە لەنێويدا هيچ شتێك يا رووداوێك نە نائاسايى يە، نە بێهودەيە‌و نە بێمانا‌و نە رێكەوتە، هەموو شتێك رێگە‌و راستيەكى تايبەتى خۆى هەيە. لە بچوكترين گەرديلەوە تاوەكو گەردەشى كەشكەڵان، پەيامى زەردەشت گرێ كوێرەى چاکە‌و خراپە وەها دەكاتەوە، كە تا ئەوکاتە هيچ كەسێك نەيتوانيبو كارى ‌وا بكات، ئەم پەيامە پيرۆزە، جێگەى ئەفسانە‌و جاد‌و گەرێتى‌و پەرستنى خوايانى جۆراو جۆرى تێدا نابێتەوە‌و دەرگاى دوكانى بازارى داوا پوچەكانى بازرگانانى ئاينى‌و پێشەوا درۆزنەكان دادەخات.

ئەم پەيامبەرە نەمرە، نامە پيرۆزەكەى تەنێ دەربارەى ئاينى خواپەرستى‌و نياز‌و نيايشى خواى تاكو تەنيا نەبووە. بەڵکو دەربارەى هەموو بوارەكانى ژیان وەك راميارى، ئابورى، ياساى ژیان‌و خوو رەوشت‌و.. بە بەرزترين شێوە باسكردووە، زەردەشت بيردەكاتەوە كە بۆ رزگارى كردنى کۆمەڵگا لەوبارە ناهەموارە‌و بۆ وەديهێنانى ژیانێكى خاستر بۆ خەڵک، دەبێ هانيان بدات كار‌و كۆشش بكەن، و لە ژیانى نێو خێوەت‌و بيابانگەردى‌و كۆچەرێتى بەرەو نيشتەجێى‌و كشتوكێلێ هەنگاو هەلێبێنن‌و برۆن.

ئەگەر بە‌وردى سەرنج بدەينە كتێبى ئاينى زەردەشت (ئاوێستا) بەتایبەتی سروودەكانى زەردەشت خۆى‌و بە راستى‌و دروستى وەريانبگرين، دەبينين لە زۆر شوێندا ئەم ئامۆژگاريانەى پێراگەياندوين:

پێويستە رِق‌و كينە لە دڵمان وەدەركەين_

بەرامبەر جەوروستەم دەبێ بەرگێ بكەين_

پاش سەركەوتن‌و بەهێزبوون پێويستە چەكەكانمان دابنێين‌و هەوڵدەين ژیانێكى پرِ لە خۆشى‌و ئاشتى‌و ئاسايش دابين بكەين_

پێويستە بە ئازادى بژين‌و لە بيركردنەوەدا ئازادبين_

خوا بير‌و هۆشى پاك‌و راست‌ودروستى بە ئادەميزاد بەخشيوە، ئادەميزادى بير چاک تەنيا رێگەى راست‌و چاک هەلێدەبژێرێ نەك رێگەى چەوت‌و خراپ_

ئەوانەى خاوەنى بير‌و كردار‌وتەی خاسن، خۆشەويستى خوان لە هەر شوێنێكی جيهاندابن_

يەك رێگە هەيە لە جييهاندا ئەويش رێگەى راستى يە‌و هەر كەسێك رێگەيەكى ديكە بگرێتە بەر گومڕێيە_

پەرستن‌وستايشت كردنى ئافەريدگار، تەنيا لەرێگەى بير‌و كردار‌و وتەی چاکەوەيە_

ژیانى پرِ لە ئاسايش‌و تەبايى‌و خۆشى لە رێگەى كار‌و كۆششەوە دێتە دى_

خوا روناكى‌و چاکى تەواو سەنگە‌و لەنێو هەموو مرۆڤێكدا بەشێك لەم سيفەتانە هەيە _

مرۆڤى خاس ئەوكەسەيە كە ئەم سيفەتانە پەروەردە بكات‌و ڵیان دوورنەكەوێتەوە_

راستى باشترين چاکەيە، و چاکە هيچ شتێك نييە جگە لە راستى_

زەردەشت ئەم پەيامبەرە نەمرە، ئەم مرۆڤە بێ‌وێنەيە، پەيامەكەى لەسەر سێ ينچينەى گرنگ داڕشتووە:

بيرى چاک (هومت)، وتەی چاک (هوخت)، كردارى چاک (هورشت).

فەرهاد پەهلەوان

کلیک بکە بۆ تەواوی کتێبەکە